Gyferbyn â’r gatiau i Gastell Cyfarthfa, cafodd y fferm ei hadeiladu ym 1816 ac ychwanegwyd tŵr y cloc ym 1856. Roedd gan y cloc gwreiddiol tri wyneb gydag un ohonynt yn wynebu Gwaith Haearn Cyfarthfa. Cafodd y cloc ei adeiladu yn fuan wedi Castell Cyfarthfa, yn yr un ffurf ac o bosib gan bensaer y castell, Robert Lugar.
Teras o dai diwydiannol ar lethrau’r bryn, islaw Castell Cyfarthfa ac yn wynebu Afon Taf a chyn gwaith haearn Cyfarthfa. Maent yn enghraifft bwysig o gartrefi cynnar y gweithwyr a dyma’r rhes hiraf o dai diwydiannol sydd yn dal i fodoli yn eu cyflwr gwreiddiol. Maent yn Adeiladau Gradd ii Rhestredig.
Cafodd Trewiliam, Cae-Pant-Tywyll, Ffynnon Tudful a Thref Forgan eu datblygu ar ddiwedd y 18fed ganrif fel anheddiad ar gyfer Gwaith Haearn Cyfarthfa. Erbyn 1814, roedd yr anheddiad yn cynnwys rhesi byr o fythynnod ar y naill ochr i Ffordd Aberhonddu gan gynnwys Sgwâr y Castell (Lle’r Pandy,) y tollty, Rhes y Chwarel a Stryd Bethesda. Roedd yr anheddiad wedi’i gwblhau, bron iawn erbyn 1836.)
Adeiladwyd y tolldai mor gynnar ar 17 ganrif er mwyn codi arian i dalu am y rhwydwaith ffyrdd. Gosodwyd y tolldai ar draws y prif ffyrdd a chodi tâl ar deithwyr a ffermwyr yn cludo da i’r marchnadoedd lleol. Achosodd y costau uchel anghydfod a fyddai o dro i dro yn arwain at drais fel y gwelwyd yng Ngorllewin Cymru gyda Terfysg Rebecca yn 1839.
Roedd Fferm y Pandy yn arfer bod yn dolldŷ nes i dolldŷ newydd , Y Tŷ Crwn ar y Grawen ar Heol Aberhonddu gael ei sefydlu yn 1842.
© Cyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful 2025