Roedd yr Ardal Dreftadaeth ar un adeg yn ganolbwynt prysur i’r dref.
Mae’r llyfr, ‘The Gilded Years’ gan yr hanesydd, Huw Williams yn disgrifio sut yr arferai Pontmorlais a grëwyd rhwng canol y 18fed ganrif a dechrau’r 20fed ganrif fod yn lleoliad pwysig ar gyfer adloniant y dydd a’r nos. Roedd yma dair sinema a neuadd ddawns aruchel a oedd yn adnabyddus ledled De Cymru.
Roedd yr ardal hefyd yn darparu ‘bron pob un o hanfodion bywyd. . .cig, pysgod, lle trin gwallt ac eillio, dillad ar gyfer pawb, papurau newydd, pob math o offer ar gyfer y tŷ, sawl ffotograffydd a darlunwyr portread, siop gemydd a melysion.’
Yn ei hanterth, Pontmorlais hefyd oedd canolfan grefyddol, weinyddol, fasnachol
Cyswllt rhwng REDHOUSE Cymru a Chanolfan Soar. Cynlluniodd Rebecca Gouldson 60 o dariannau efydd crynion mewn wyth grŵp.
Mae’r dirwedd naturiol yn thema sy’n cysylltu gorffennol a dyfodol Merthyr, ei threftadaeth lofaol gyfoethog â thwristiaeth y presennol a’r dyfodol sy’n denu twristiaid i Ferthyr er mwyn mwynhau ei harddwch naturiol.
Locomotif Penydarren (Cofeb Trevithick)
Cafodd y gofeb ei chodi ym 1933 ar gyfer Richard Trevithick, dyfeisiwr ac adeiladwr y locomotif rheilffordd stêm cyntaf i dynnu llwyth ar gledrau. Teithiodd o Benydarren i Navigation (Abercynon) ar hyd Tramffordd Merthyr ar 21 Chwefror 1804.
Heddiw, gerllaw’r gofeb mae’r llwybr a elwir hyd, heddiw yn ‘Dramffordd’ a honnir mai’r bont gyfagos sydd yn croesi Nant Morlais oedd y bont reilffordd gyntaf yn y byd!
Mae’r darnau hyn o’r ‘Melting Pot’ yn disgrifio hanes Nant Morlais -
Ffurfir Nant Morlais gan nifer o nentydd bychan ar lethrau Twynau Gwynion a Chefn yr Ystrad, drwy Bwll Morlais, ar yr amlinell sydd 560 metr, uwchlaw Pantysgallog a Dowlais. Yn y pellter, saith cilomedr a hanner i ffwrdd, mae’r nant yn llifo 440 metr i lawr i’r cymer ac yn ymuno â’r Taf ym Merthyr Tudful.
Heddiw, gellir gweld rhywfaint o Nant Morlais, y tu ôl i’r Theatr Royal a chofeb Trevithick cyn iddi ddiflannu ym Mhontmorlais, lleoliad un arall o’r pontydd tyrpeg, cynnar.
Yn guddiedig, y tu ôl i Stryd Fawr Uchaf y dref mae un atgof terfynol o orffennol gwledig y nant. Lôn y Felin, neu’n fwy diweddar, lleoliad cyfrinachol ffatri felysion Mr. Fred Bray yw lleoliad y felin ddŵr lle arferai’n cyndadau falu’r ŷd a dyfai yng nghaeau’r ffermydd lleol.
Er bod yr hen adeiladau a’r diffeithwch cyffredinol a arferai nodi diwedd y nant wedi hen ddiflannu a’u disodli gan faes parcio ac adeiladau dinesig, mae rhan helaeth o Domen Abermorlais yn bodoli o hyd ac yn dynodi’r man lle y mae Nant Morlais yn ymuno â’r Taf. Er bod y mwyafrif o’r dŵr yn llifo’n danddaearol, a hynny yn sgil datblygiadau dynol, diweddar, mae’r ‘Stinky / y Nant Ddrewyllyd’ fel y’i gelwid wedi’i gwaredu o hen wynt afiach a drewdod y gorffennol.
Gellir dod o hyd i ‘The Melting Pot’ – gwefan sydd yn olrhain Treftadaeth a Diwylliant Merthyr Tudful yn https://www.merthyr-history.com/?p=4632
Os hoffech wybod rhagor, beth am fynd ar Daith Dywys o amgylch Canol y Dref. Gallwch ganfod cyfres o deithiau cerdded a mapiau rhyngweithiol:https://welovemerthyr.net/visiting-merthyr-tydfil-town-centre/town-centre-trails/
© Cyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful 2024